dino’s - hoofdletter of niet?

Met betrekking tot: EN-NL-EN. Maar waarschijnlijk werkt dit bij vele talen zo.

Nee, ik hoor het je denken, bij Duits vast niet.

Ik was al van plan er een blog over te schrijven nog voor ik onlangs weer eens een programma over dino’s en dino-skeletten mocht gaan ondertitelen. Zorgvuldig had ik me gefocust op de juiste naamgeving en schrijfwijze van de dino’s. Het leek me best wel weer een doortimmerd stukje werk geworden.

Plonk. Opeens kwam het redactionele commentaar op m’n werk per mail binnen: ik moest dino zus en dino zo (allemaal eigenlijk) met een hoofdletter schrijven, want ik had het maar inconsequent toegepast. Verder geen uitleg.

Nou, eerlijk gezegd kreeg ik wel even een wegtrekkertje dat voor m’n gevoel gelijkstond aan een komeet-inslag in het schiereiland Yucatan. De redacteur had er geen enkele blijk van gegeven begrepen te hebben wat ik gedaan had. Nou, even diep ademhalen, en dan bij deze maar enige uitleg, voor iedereen die het maar wil zien of horen.

Bij het schrijven van de namen van dino’s doet zich een probleem voor. Als we ‘tijger’ schrijven dan doen we dat uiteraard met een kleine letter, daar doet niemand moeilijk over. Maar als we een dier wetenschappelijk willen aanduiden dan doen we dat bijvoorbeeld als: Panthera tigris (ooit Felis tigris). Volgens de nomenclatuur doen we dat (in principe) met eerst de geslachtsnaam (genus), met een hoofdletter, en daarna de soortaanduiding (species) met een kleine letter. Het geheel dient dan wel cursief weergegeven te worden. Indien mogelijk. Bij ondertiteling kan dat technisch gezien niet altijd. Maar het onderscheid tussen ‘tijger’ en ‘Felis tigris’, al dan niet cursief, zal meteen glashelder zijn. En dan steekt opeens het probleem van de schrijfwijze van dino’s de kop op. Bij dino’s is dat onderscheid namelijk niet altijd zo duidelijk. Denk even met me mee: zowel tyrannosaurus rex als Tyrannosaurus rex is correct taalgebruik. Dan zou je bijna geneigd zijn te zeggen dat we dan ook maar tijger en Tijger moeten gaan gebruiken. Maar dat zou natuurlijk kolder zijn, omdat we voor Tijger gewoon de aanduiding Panthera tigris hebben. Maar bij dino’s is dat duidelijk zichtbare verschil tussen spreektaalnaam en wetenschappelijke naam er dus niet:

‘Kijk, daar ligt een skelet van een brontosaurus.’ Niks mis mee.

‘In dat tijdperk was (de) Brontosaurus een van de grootste landdieren.’ Niks mee mis.

Nou ja, bijna niks. Eigenlijk zou daar bijvoorbeeld moeten staan: ‘In dat tijdperk was Brontosaurus excelsius een van de grootste landdieren. Maar bij de meeste dino-soorten is in de spreektaal de geslachtsnaam (zie Brontosaurus) verworden tot een soortnaam (zie brontosaurus). Hetzelfde heb je bijvoorbeeld met diplodocus, stegosaurus, ankylosaurus, etc. Voor ons begrip allemaal soortnamen, maar ze verwijzen eigenlijk wel naar geslachten. Maar goed, zo heeft het zich nu eenmaal historisch in de spreektaal ontwikkeld. Zo zijn de namen ook in de woordenboeken beland. We behandelen ze over de hele breedte dan ook gewoon als elke andere naam van een diersoort. Anders zou je maar idiote zinnen kunnen krijgen als: daar liggen de skeletten van een tijger, een brontosaurus, een stegosaurus, een diplodocus (die staan in de betere woordenboeken) en een Tyrannosaurus rex (die vreemd genoeg in bijna geen woordenboek te vinden is). Tja, leg dat spellingsverschil dan maar eens uit. Vandaar dat we simpelweg in de omgangstaal spreken van: tijger, brontosaurus, stegosaurus, diplodocus, potvis, goudvis, en ja, ook tyrannosaurus rex. Met een kleine letter dus. Het moge duidelijk zijn dat het in wetenschappelijke werken juist niet zo werkt. Genus met hoofdletter, species met kleine letter, cursiveren.

Maar hoe geef je dat nou handen en voeten? Hoe weet je nou exact wanneer je wel of geen hoofdletter moet hanteren als je met zoiets bezig bent als een ondertiteling of de vertaling van een boek. Daarin kunnen de begrippen flink door elkaar heen lopen. Immers, je kan het beest als Brontosaurus ‘neerpennen’, maar ook als brontosaurus. En helaas zal het bronmateriaal soms/vaak - net als bij mijn documentaire - duidelijk laten zien dat ook daarin sprake is van de klok en de klepel.

Goed, wellicht dat het volgende dan iets van een handvat biedt. Als je de dino-soort kunt voorzien van ons onbepaalde lidwoord, hanteer dan een kleine letter: hier liggen de gefossiliseerde skeletten van een ankylosaurus, een stegosaurus, een tyrannosaurus rex en een tijger. Het onbepaalde lidwoord impliceert dat er meerdere van die dieren zijn (geweest), dat het dus niet om een unieke soortaanduiding gaat. Een variant hierop is dat je het in het meervoud zet. Als dat kan, dan heb je het over de exemplaren van een diersoort. Niet de diersoort zelf, want die kan je niet in het meervoud zetten. Daaruit volgt ook dat als je in staat bent om het lidwoord weg te laten en de naam niet in het meervoud kan zetten, het dan dus wel over de soortaanduiding gaat: In tijdperk X had (de) Ankylosaurus bijna geen natuurlijke vijanden (vast niet waar, maar for argument's sake). Het kan wel tot lastige zinnen leiden, zoals deze: In tijdperk X had (de) Ankylosaurus bijna geen natuurlijke vijanden, wat ertoe leidde dat je bijna overal ankylosaurussen zag. Eerste keer hoofdletter, tweede keer kleine letter. Tja, taal is tricky. Maar het is het verschil tussen het dier als soort en het dier als exemplaar.

Meestal kan dat verschil ook zichtbaar gemaakt worden door cursief te hanteren voor de soortnaam (zoals het heurt natuurlijk), maar dan niet bij de aanduiding van het exemplaar. Helaas is het toevoegen van cursief typografisch niet altijd mogelijk, zoals in ondertitels.

Ooit heb ik de tip gekregen van een paleontoloog van Naturalis om inderdaad zowel hoofdletter als kleine letter te hanteren. Dat leek me toen te verwarrend in ondertitels. Nu ben ik geneigd hem gelijk te geven. Het zou gewoon moeten kunnen. Maar mocht er een (ondertitel)redactie zijn die meent dat het wisselend hanteren van bovenkast of onderkast verwarring bij de lezer/kijker voorkomt, soit, maar zorg dan wel dat je op z'n minst weet dat je de (lastige) taalregels met voeten treedt. En verlaat je alsjeblieft niet blind op de spelling op Wikipedia. Heel onverstandig. Zelfs de links op Wikipedia-pagina’s leiden te vaak naar andere Wikipedia-pagina’s waarop een afwijkende spelling wordt gehanteerd.

Toevoeging, omdat hij nu eenmaal bijna nergens in de officiële boeken opduikt en zo vaak in de spotlights staat..

Wetenschappelijke aanduiding: Tyrannosaurus rex - T. rex.

Spreektaal: tyrannosaurus rex - t. rex.

Meervoud: tyrannosaurussen rex.

Ja, die naam t. rex oogt wel een beetje als een draak van een woord, zeker midden in een zin, vanwege die punt. Maar goed, draken en dino’s, ze lijken wel wat bij elkaar te passen.

Pas hierbij wel op met lastige taalkundige samenstellingen met wijfje/vrouwtje of mannetje. Een vrouwtjes-t. rex, dat oogt natuurlijk totaal niet. Een t. rex-wijfje/vrouwtje, dat oogt al een stuk beter. Let er wel goed op dat je in beide gevallen één woord aan het maken bent, al dan niet verbonden door een streepje. Maar dat wist je natuurlijk al.

Het vrouwtje/wijfje van de t. rex voelt naar mijn mening een beetje te veel alsof je het over een stelletje hebt.

Addendum:

Er is al door meerdere mensen aangevoerd dat ze de wetenschappelijke aanduiding zonder lidwoord vinden ‘rieken’ naar een anglicisme, bijvoorbeeld in zinnen als: Er is discussie onder paleontologen over het feit of Ankylosaurus ooit…

Ik snap dat (taal)gevoel wel, vandaar dat ik het lidwoord tussen haakjes heb gezet. Maar ik kan dat ietwat herkenbare taalgevoel niet beredeneren. We zeggen immers ook: Van Canis lupus is bekend dat… Dan komt er geen lidwoord bij kijken. Voorlopig laat ik de haakjes staan. Wordt vervolgd, wellicht.